Ein kraftig advarsel til verdenssamfunnet, ei bok: Fascisme, av Madeleine Albright
Tokheimsnuten. Foto: Øivind H. Solheim
Den andre lørdagen i august 2020 starta eg på ein flott fjelltur frå Odda, byen der eg vart fødd, ved enden av ein lang fjord i det vestlige Norge. Målet var å gå opp til Folgefonna, Holmaskjer. Det var ein fjelltur som eg hadde planlagt lenge og eg hadde følgt nøye med på vêrmeldingane for å forsikra meg om at eg hadde godt vêr, slik at eg skulle få ein god utsikt når eg kom til toppen.
Foto: Øivind H. Solheim
Folgefonna har eksistert på fjellet mellom Odda / Ullensvang og Kvinnherad i minst eit par tusen år, og grunnen under føtene mine — fjellet under og rundt breen — er rundt 400 millionar år gammalt. Dette — den svimlande høge alderen på fjella og isen — er ein av grunnene til at eg synest det er så fascinerende å vandra i naturen. Det gir meg mange slags tanker, i tillegg til at det er bra for helsa!
Folgefonna (ofte berre kalla “Fonna”) har alltid tiltrekt meg fordi den kvite huva som dekkjer store delar av Folgefonnhalvøya er utruleg vakker, eit stabilt landemerke og eit symbol på dei varige, sterke og sunne eigenskapane i naturen rundt oss.
Spesielt dei siste åra, då klimaendringane har fått isbreane i landet vårt til å begynna å smelta, har eg tenkt mykje på å gå opp ein gong til og sjå Folgefonna før det er for seint for meg. Så eg la ut denne lørdagen med blå himmel over meg, sol i ryggen og ein fullpakka ryggsekk med litt ekstra klede og litt mat og drikke. Framfor meg var ei enorm fysisk utfordring; Eg skulle gå 7 kilometer og 1600 høgdemeter på fem til seks timar.
“Lydane av alt det rennende vatnet i dei tusen små bekkane …”. Foto: Øivind H. Solheim
Stien frå Odda opp til Folgefonna er ein historisk turiststi som vart bygd på slutten av 1800-talet. På den tida vart turistane frakta på hesteryggen opp til Folgefonna frå Odda eller frå Sundal (på den andre sida av fjellet), på slede over breen og på hesteryggen ned igjen på motsett side. I dag går turistane til fots, og den siste delen av turen oppover frå Odda fører turgåaren gjennom vakker, urørd natur.
Eg begynte turen min nede ved fjorden, ved Egne Hjem i Odda, der stien startar. Derfrå gjekk eg oppover gjennom ein skog med lauvtre, deretter gjennom ein mørk skog med høge grantre, og så på ein sti som kryssar oppover gjennom krattskogen før ein endeleg når den første milepælen. Etter om lag to timars gange var eg no komen opp til inngangen til Støladalen, der det er ei kvilebu der ein kan søka ly og kvile. Frå denne staden kan turgåaren nyta utsikten over Sørfjorden, 800 meter under.
Støladalen. Foto: Øivind H. Solheim
Det var ein anstrengande tur opp, men turen var likevel enklare i dag enn tidlegare turar eg hadde gått fordi eg hadde med meg Madeleine Albright i form av lydboka hennar frå 2018, Fascism: A Warning. Dette er ei tankevekkande og veldig informativ bok som gir eit godt grunnlag for å tenka noko velbegrunna om den noverande politiske situasjonen og utviklinga, ikkje minst i verdenspolitikken og kanskje spesielt i USA og nokre andre land som har vist ei utvikling dei siste tiåra som liknar på utviklinga i USA.
Madeleine Albright er tidlegare FN-ambassadør og utanriksminister, med ein lang og heiderleg karriere i USA si teneste. Hennar personlege historie er overbevisande: Ho vart fødd i Tsjekkoslovakia like før andre verdenskrig, og ho flykta først frå Hitler og deretter, under byrjinga av den kalde krigen, frå Stalin. Ho fekk ikkje før ho var vaksen vita at fleire familiemedlemmar, blant desse besteforeldra, døydde i Holocaust. Denne tragiske historia, kombinert med hennar skarpe intelligens og sunne fornuft, skjerpar pennen og observasjonskreftene. Fascisme: Ein advarsel er hennar sjette bok og er kanskje hennar viktigaste verk hittil, ettersom verden ser ut til å møta det mange fryktar kan vera ein lang periode med mørke. (John D. Cofield, bokmelding på Amazon)
“…på ein sti delvis dekt av snø”. Foto: Øivind H. Solheim
På veg opp går eg på ein sti delvis dekt av snø, i utruleg vakker natur. Frå starten av Støladalen går stien på nordsida av skråningen høgt over dalbotnen. Her går turiststien gjennom nærmast urørt natur mot den andre milepælen, den øvre kvilebua, først bortover gjennom bratte steinrøyser og under mektige fjellsider, deretter i sikksakk oppover i bratthenget.
Foto: Øivind H. Solheim
Mens eg går oppover og blir varm og sveitt, høyrer jeg på denne åtti år gamle tidlegare amerikanske utanriksministeren og FN-ambassadøren som, basert på eit langt liv på toppnivå i samfunnet, formidlar viktig kunnskap og innsikt frå verdenspolitikken .
I boka tar ho opp fascisme og gir ein grundig gjennomgang av forskjellige autoritære fascist-menn gjennom historien, heilt frå røttene rundt første verdenskrig og så gjennom mellomkrigstida og andre verdenskrig, og vidare til vår eiga tid. Merkeleg nok er nesten alle fascistane menn, individ som gjennom og nokre gonger til og med til tross for sine spesielle og til ein viss grad middelmåtige personlighetstrekk, framleis er i stand til å skaffa seg og halda på makt. Dei gjer dette gjennom systematisk bruk av løgn, vald, autoritær framtoning, rå makt og valdeleg undertrykking. Desse mennene (ja, det er så å seia berre mannlege diktatorar!) smiler ofte når dei fortel dei forvridde løgnene og historiene sine, begår sine grusomme handlingar, undertrykker folket i landet sitt og får totalitær makt.
Den rolege, balanserte menneskelege stemma eg høyrer gjennom hodesettet er ingen kven som helst:
I ein alder av 80 år har Madeleine Albright skrive ei av tiårets beste og viktigaste bøker. Ho flykta som barn frå Hitler saman med familien, og såg og lærte førstehands kva vondskapen med fascismen betydde. Ho vart fødd i Tsjekkoslovakia og var statssekretær under president Bill Clinton. Eg har lese nokre kortare bøker om fascismen, og dei er einige med Secretary Albright om at omgrepet kan vera vanskeleg å definera, og det har eit breitt spekter av tydingar. I den siste delen av boka diskuterer ho dette som er tydeleg for alle som følgjer med på det som skjer i verden og USA no, og det er at vi er meir splitta, og vi mistar plassen vår i verden. Ho diskuterer grundig problema i Tyrkia, Filippinane, Nord-Korea, Russland og andre land som har lidd under autoritære regjeringar. (S. Warfield, Amazon bokmelding)
Foto: Øivind H. Solheim
Kva er fascisme?
I følgje aksepterte definisjonar og beskrivingar er fascisme ei form for høgreekstrem, autoritær ultranasjonalisme prega av diktatorisk makt, tvangsmessig undertrykking av opposisjon, og ei sterk regulering av samfunnet og økonomien. Dei første fascistrørslene dukka opp i Italia under første verdenskrig, og spreidde seg så til andre europeiske land. Politisk plasserer fascismen seg heilt til høgre på den tradisjonelle politiske venstre-høgre skalaen.
Fascistane såg på første verdenskrig som ein revolusjon som førte til massive endringar i samfunnet, staten og teknologien. Den totale krigen og den totale massemobiliseringa av samfunnet hadde fjerna skiljet mellom sivile og stridande.
Fascistane meiner at det liberale demokratiet er forelda og ser på den komplette mobiliseringa av samfunnet under ein totalitær eittpartistat som nødvendig for å førebu nasjonen på væpna konflikt og for å reagera effektivt på økonomiske vanskar. Ein slik stat blir leia av ein sterk leiar — for eksempel en diktator og ei krigsregjering sett saman av medlemmene av det regjerande fascistpartiet — for å skapa nasjonal einskap og oppretthalda eit stabilt og ryddig samfunn. Fascisme avviser påstandar om at vald automatisk er negativt og ser på politisk vald, krig og imperialisme som middel som kan brukast for å oppnå nasjonal fornying.
(Kjelder: Madeleine Albright og Wikipedia)
Photo by Øivind H. Solheim
Mens eg gjekk vidare oppover i lia på nordsida av Støladalen tenkte eg på dette. Langt borte høyrde eg bruset frå den store fossen . Etter kvart som eg gjekk framover høyrde eg dei skiftande lydane frå det rennande vatnet i dei tusen små bekkane som kom ned frå den smeltande isbreen.
I øyra høyrde eg stemma til Madeleine Albright som snakka om dei forskjellige historiske fascistleiarane som har skaffa seg makt gjennom løgner, manipulering, brutal fysisk maktbruk og misbruk av politi og militære styrkar.
Og eg tenkte at det er slik livet er — ja, vi lever alle i ein verden som er i evig og konstant rørsle, og vi er alle fanga, trekt ned av tyngdekrafta og av manipulerande løgner. Vi er på ein måte alle i den same båten. Vi er alle fanga, vi blir alle dradd ned mot bakken. Og ja, vi skal alle døy ein dag, tenkte eg.
Men dette er altfor deprimerande tankar på ein så vakker dag, så eg tenkte:
Kva kan vi gjera for å motverka alt dette negative?
Og det er akkurat her eg kjenner den positive effekten av å gå oppover. Gjennom motstanden som motbakkane og fjellet gir, blir eg sterkare. Ved å gå oppover, ved å tenka nye tanker, eller de same gamle tankene i ny drakt, kan eg føla at eg blir sterkare, eg blir meir heil.
Ved å kjempa meg oppover i fjellandskapet, gjennom bruk av mi eiga muskelkraft og ved å utvikla mi eiga tankekraft, byggjer eg meg opp. Eg har eit verktøy, eit hjelpemiddel som set meg i stand til å koma meg opp til toppen av fjellet.
Hardangervidda and Hårteigen, Trolltunga in the middle. Foto: Øivind H. Solheim
Og det var det eg gjorde denne lørdagen i august 2020, då jeg gjekk opp frå fødebyen min, som ligger mellom høge fjell i enden av ein lang fjord. Eg gjekk møysommeleg og sakte oppover, mot isbreen som alltid har vore der oppe og i mange år har vore en attraktiv destinasjon for mange turistar og nokre frå lokalbefolkninga nede i dalen.
Å gå oppover hjelper til med å klargjera og foredla tankane.
Å gå oppover hjelper til med å fjerna forenklingar og naive illusjonar.
Å gå oppover hjelper med å skape klarheit i de grunnleggande spørsmåla:
- Kvar skal eg, og kvifor skal eg dit? - Kven er eg som tar på meg denne utfordringa? - Kva vil eg få sjå når eg når toppen? - Kva er den nye innsikta eg kjem til å få?
Eg gjekk i roleg tempo oppover mens eg tok inn inntrykka frå naturen rundt meg; fjella, det rennande vatnet, den kvite snøen og bergknausane rundt snøfonnene, floraen og den strålande sola. Stemma til Madeleine Albright i øyra gjorde at eg følte meg som del av eit usynleg turfølgje, eit vandrande team der vi diskuterte viktige politiske og filosofiske spørsmål mens vi gjekk.
Albright er nøye med å advara mot vilkårleg bruk av omgrepet “fascisme”, og ho begynner boka si med ein diskusjon om rett bruk av omgrepet fascisme og kva ordet eigentleg betyr. Frå starten tidleg i det tjuande hundreåret, beskriv ho utviklinga av fascistiske regime og leiarar med klare fascistiske trekk, frå Mussolini og Hitler gjennom Stalin (som raste mot fascismen mens dei i høgste grad praktiserte den) og fram til i dag. Erdogan, Orban, Milosevic, Kim-dynastiet og Putin er nokre av dei mange praktiserende fascistane som Albright tar for seg. Donald Trump har et kapittel som er via spesielt til han, men Albright skriv ikkje på nokon måte eit partsinnlegg , ho berre analyserer mannen sin oppførsel og handlingane hans, og peikar på Donald Trump sine urovekkande likskapar med leiarar som tydeleg praktiserer fascisme. Kanskje er dei viktigaste kapitla dei to siste, der Albright listar opp fareteikna for USA og verden og gir oss bekymra borgarar ei rekkje spørsmål vi kan stilla og skritt å ta.
Dette er ei bok som er skriven for den generelle lesaren, men som likevel ikkje står tilbake i vitskapleg strengheit. Boka er omfattande dokumentert med ein referanse-seksjon som vil vera ein god ressurs for oss som ønskjer å læra og studera meir. I 2018 er vegen vidare for USA og verden usikker, men vi er framleis så heldige (så langt) å ha sterke og pålitelege stemmer som Albright som gir oss råd. (John D. Cofield, Amazon-melding.)
Glacial lake, near Holmaskjer, Folgefonna. Foto: Øivind H. Solheim
Då eg kom opp til den andre kvilebua var eg ganske sliten, så eg sette meg ned der og tok litt mat og drikke og då kjende eg at det igjen gjekk bra. Då eg hadde fått tilbake litt krefter, pakka eg tinga mine og gjekk ut og såg ned over landskapet der eg hadde slite meg oppover. Og det var godt å sjå at dette no var tilbakelagt. Men på same tid var det ei bratt stigning framfor meg opp mot breen, så eg begynte å gå sakte oppover mens eg tenkte forskjellige ting om livet generelt og i livet mitt. Dette er den typen ting eg gjerne går og tenker på når eg gå turar åleine i fjellet.
Berg, steinar, snø og vardar. Foto: Øivind H. Solheim
Eg nådde den første varden og det viste seg at den hadde sklidd ut litt, noko som vitnar om eit voldsomt vêr med vind, regn og snø. Det var nesten litt trist å sjå at den fine varden frå året før hadde blitt så øydelagd av naturkreftene, men det er akkurat slik naturkreftene er. Dei er sterke og mektige, og virkar på same måten som tyngdekrafta, akkurat som den motkrafta som eg møter når eg bruker muskelkraft for å vinna over tyngdekrafta og få meg opp til toppen.
Eg gjekk vidare oppover. Eg kom over ei snøfonn og såg at den neste varden, og også den tredje varden var i orden, slik at ting ikkje var blitt fullstendig øydelagde her oppe. Vidare måtte eg over endå ei fonn, ei ganske stor, litt bratt snøfonn som låg rett over eit vatn der svære isklumpar låg og flaut. Fonna stupte bratt ned mot isvatnet som hadde ein sterk grønfarge.
Eg klarte meg bra, for eg valde å gå høgt oppe der det var mindre bratt, og i tillegg var det lett å gå der fordi det var is under snøen og dermed var det ikkje vanskelig få fotfeste.
Folgefonna. Foto: Øivind H. Solheim
No var eg komen så høgt at eg kunne sjå hytta på toppen av fjellet, og frå denne steinknausen skulle eg skulle klatra ned i den neste dalen og ta fatt på siste etappe.
Det var mange store steinar der, og eg snubla og fall og slo meg litt på albuen og på kneet. Men då eg stod opp og fekk oversikt, viste det seg at det ikkje var veldig alvorlege skadar. Men eg blødde ein del frå albuen og det var ikkje bra fordi eg ikkje hadde plaster, bandasje eller liknande med meg. Og det er slik det er når eg går turar i fjellet og i alle fall når eg går turar åleine i fjellet — ting skjer. Eg har gått 20 000 skritt, og på skritt nummer 20 001 snublar eg. Støvelen min kjem borti ein stein og eg dett mot bakken og skader meg. Det er så typisk! Slik er det, og ein må godta at ting skjer, at det er slik, at ting ein ikkje ønskjer skal skje, dei skjer.
Turgåarar på veg ned. Foto: Øivind H. Solheim
Eg kom meg trygt lenger ned fjellsida mellom alle dei store steinene og lenger ned, og gjekk ut på den siste store snøfonna som eg måtte kryssa for å klatra den siste bakken opp mot toppen og breen.
På fjellet som stikk opp av isen ligg hytta som heiter Holmaskjerbu, som er hytta der eg skulle sova om natta.
Eg hadde ikkje lagt ut på denne turen om eg ikkje hadde visst at eg hadde ei seng der oppe som var reservert for meg om natta. På tidlegare turar eg har tatt opp dit, har jeg gått både opp og ned same dag, og det er altfor slitsomt og krevande no, det er ikkje tilrådeleg å gå så langt i min alder.
På Fonna er mennesket lite. Foto: Øivind H. Solheim
Den siste etappen av turen opp gjekk bra, og til slutt var eg oppe på platået kor eg kunne sjå isbreen, sjølve Folgefonna spreia seg ut. Fonna er eit veldig vakkert syn, ei stor, roleg kvit overflate som utvidar seg mot horisonten. Den store, kvite overflata kan minna om havet, et hav med bølgjer med små toppar. Men her, i motsetning til sjøen eller havet, ligg overflata heilt stille, og ikke ei einaste bølgje krusar seg.
Ein skal ikkje oversjå det vakre når det viser seg, og her hadde eg funne det vakre.
Foto: Øivind H. Solheim
Eg fann ein liten knaus i utkanten av breen der eg tok av meg ryggsekken, sette meg ned og fann mat og drikke.
Eg kunne kjenna varmen frå sola i ansiktet mitt og begynte å kjenna det gode velværet i kroppen som ofte kjem etter ein lang og slitsom tur. Eg lukka auga, opna dei igjen og såg på den store ismassen, den enorme isbreen som låg der framfor meg. Og eg tenkte på at eg er ein heldig fyr som får anledning til å oppleva denne fredfylte stunda her oppe på taket av landet vårt.
Turgåarar kryssar Fonna frå den andre sida. Foto: Øivind H. Solheim
- - -
Skrive av Øivind H. Solheim, forfattar av romanar, dikt, artiklar, essays, korte prosatekstar og eksperimentelle tekstar, fiksjon@gmail.com. Vil du lesa mer? Skriv deg på her.